تأثیرآموزش چرتکه بر خلاقیت دانش آموزان
تأثیر آموزش چرتکه بر خلاقیت و خودکارآمدی دانش آموزان دوره ابتدایی
تأثیرآموزش چرتکه بر خلاقیت دانش آموزان
خلاقیت و خودکارآمدی، از جمله اهداف آموزشی است که امروزه در رأس امور آموزشی و پرورشی قرار دارد. به منظور رسیدن به این امر و تسهیل یادگیری، ابزاری محاسباتی مانند «چرتکه» وارد فرآیند آموزشی شده که مورد استقبال دانش آموزان و معلمان قرار گرفته است و به باور آنان، نتایج مشهودی در پی داشته است.
خلاقیت
خلاقیت به معنی خلق ایده ها با راه حل های جدید و مفید، بی شک به عنوان یکی از مهمترین اهداف تعلیم و تربیت شمرده می شود؛ چرا که تمدن بشری نتیجه خلاقیت و نوآوری های انسان است. پرورش استعدادها و کمک به تقویت خلاقیت، جزو اهداف رسمی و سیاست های تعریف شده وزارت آموزش و پرورش کشورمان است که در اصل بیست و پنج کلیات نظام آموزش و پرورش مصوب شورای تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش (۱۳۶۷) با عنوان پرورش توان تفکر، نقد و ابتکار آمده است. از سوی دیگر، آموزش و پرورش نهادی است که ضرورت نمی تواند تغییرات و تحولات عصر حاضر را نادیده گرفته و راه جدایی بپیماید؛ بنابراین، مدارس و نظام های آموزشی نیز به منظور پویایی، هماهنگی و همنوایی با دیگر نهادهای اجتماعی در بخشهای مختلف ناگزیر از تحول، دگرگونی، نوسازی و نوآوری هستند. بدین ترتیب، نظام تربیتی نیاز به تربیت افرادی با ذهن پویا و خلاق دارد که با تکیه بر توانایی های خود بتوانند درصدد مقابله با مسائل و مشکلات زندگی مملو از چالش امروزی برآیند و این امر توجه به آموزش خلاقیت را از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار می سازد.
به عقیدۂ تورنس خلاقیت به معنای ترکیب ایده ها در یک روش منحصر به فرد یا ایجاد پیوستگی بین ایده هاست. او خلاقیت را متشکل از چهار عنصر سیالی، انعطافپذیری ، ابتکار و بسط تشریح می کند. وقتی فردی توانایی ایجاد و خلق تعداد زیادی ایده، پاسخ و راه حل در قالب تصویر یا فرض در یک حیطه خاص را دارد، درواقع از عنصر سیالیت خلاقیت برخوردار است؛ اما چنانچه فرد خلاق توانایی تکمیل یک ایده و افزودن جزئیات بیشتر و همچنین، تکمیل ایده های تصویری مربوط به آن را دارد، عنصر بسط خلاقیت در او به صورت قوی ظاهر می شود. اگر فردی توانایی ایجاد و خلق ایده های نو، منحصر به فرد، غیر معمول و هوشمندانه برای حل یک مسئله را دارد، به طوری که با ایده های عادی و رایج متفاوت است؛ عنصر ابتکار در وی محقق شده است. در حالی که عنصر انعطاف پذیری خلاقیت وقتی خود را نشان می دهد که فرد با ایجاد و خلق ایدههای متفاوت به تغییر مشکل دست بزند. در این حالت، فرد خلاق در صورت تغییر مشکل و یا مطرح شدن آن از بعد دیگر، قدرت و توانایی لازم را برای تغییر جهت فکر خود دارد. در این صورت، قضاوت انسان از توانایی ها و استعدادهای خود در مواجهه با مسائل، نحوه رویارویی وی را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع وقتی که افراد بر این باور باشند که قابلیت و توانایی لازم برای انجام فعالیتی را دارند، برای انجام آن وقت بیشتری صرف کرده و در نهایت به نتایج بهتری دست پیدا می کنند. ادراک افراد از خود در تفکر، انگیزش، عملکرد و هیجانات فرد تأثیر می گذارد و آنها را قادر می سازد تا در برخورد با موانع، کارهای فوق العادهای انجام دهند و احساس شایستگی و توانایی در سازگار شدن در آنها تظاهر می یابد که از آن به خودکارآمدی یاد می شود.
خودکارآمدی
افراد خودکار آمد در حل مشکلات توفیق بیشتری دارند و خودکارآمدی این امکان را به فرد می دهد تا با قضاوت مثبت در مورد پندارهای خود و اعتماد و اطمینان به توانایی ها و استعدادهای خویش در خلق راه حل های جدید با استفاده از امکانات، با موفقیت و امیدواری بیشتری در مسیر موقعیت های ناشناخته و جدید گام بردارند. خودکارآمدی عامل مهمی برای انجام موفقیت آمیز عملکرد و مهارت های اساسی است. خودکارآمدی پیشبینی کننده قوی برای سطح پیشرفتی است که دانش آموزان به آن می رسند. خودکار آمدی یکی از مفاهیم اصلی نظریه بندورا است. تحقیقات بسیاری از روانشناسان به این نتیجه رسیده است که خلاقیت و خودکار آمدی در ارتباط تنگاتنگ با هم هستند.
راه حل مقابله با مشکلات در ریاضی چیست؟
ریاضیات یکی از دروس دوره ابتدایی است که ماهیت آن به همراه وجود مسائل مختلف، نیاز به تفکر، تمرکز، خلق راهحلهای نوین و خلاقیت دارد، اما گاه برخی از دانشآموزان هستند که مشکلات ریاضی دارند و این مشکلات به صورت آشفتگی در روابط فضایی، مشکل در توانایی ادراک – بینایی، حرکت – بینایی، ضعف در مفاهیمی نظیر زبان و جهت گیری، اشکال در حافظه و گاه اضطراب ریاضی دیده میشوند. مشکلات ریاضی برای دانش آموزان و خانواده آنها می تواند یک چالش اساسی به حساب آید؛ بنابراین، دستیابی به راهحلهای مقابله با این مشکل، دارای اهمیت است.
در آموزش سنتی ریاضی، محاسبات ذهنی و توانایی بازیابی و ذخیره اطلاعات از طریق به کارگیری منطق و نیمکره چپ انجام می شود؛ ولی در سال ۱۹۹۳ توسط دینوونگ در کشور مالزی، برنامه منحصر به فردی روی کار آمد که با سیستم نو آورانه محاسبه ای، زمینه را برای توسعه نیمکره چپ و راست به طور همزمان فراهم میآورد و به «چرتکه سوربان» شهرت دارد. تصور حاصل از به کارگیری چرتکه باعث به کار افتادن نیمکره راست مغزی از طریق حافظه تصویری، انجام محاسبات پیچیده، تبدیل عکس به کلمات، اعداد و نمادها و توان پردازش اطلاعات در سطح ادراکی می شود که همزمان با استفاده از منطق نیمکره چپ و جا به جایی مهره چرتکه ها به صورت مجازی و ترکیب این دو باعث توسعه و افزایش عملکرد نیم کره های راست و چپ مغزی می شود. طبق تحقیقات مارگارت، فلورس و کیلر ۷۵ درصد از یادگیری از طریق وسایل دیداری – تصویری و حس بینایی انجام می شود. بدین منظور، دانش آموزان در سنین بین ۵ تا ۱۳ سال با یادگیری انجام محاسبات ذهنی با سرعت و دقت، می توانند ظرفیت ذهن خود را توسعه دهند که این امر سبب افزایش خلاقیت، اعتماد به نفس، تسلط بر انجام محاسبات و توسعه مهارت های یادگیری و خودکارآمدی می شود. در واقع با آموزش های متفاوت به وسیله چرتکه، زمینه تفکر و تصویرسازی محاسبات ذهنی از تنوع ویژه ای برخوردار شده و داوری و قضاوت افراد در مورد توانایی های خود یعنی باورهای خودکارآمدی دستخوش تغییر می شود.
چرتکه سوروبان
چرتکه سوروبان، ترکیبی از یک ابزار محاسباتی باستانی به نام «چرتکه» با مهارت های مدرن آموزشی برای پویایی و تکامل کل مغز کودک است که با ترویج یادگیری و به طور خاص، یادگیری ریاضی به عنوان یک هیجان و سرگرمی تلقی می شود. استفاده از اصول آموزشی چرتکه و تصور آن به صورت مجازی به همراه محاسبات ذهنی و با استفاده از تکنیک های پیشرفته و چندرسانه ای مبتنی بر یادگیری، به سرعت توانایی یادگیری این روش و محاسبات ریاضی را به صورت حرفه ای و دقیق تسریع می کند.
آموزش چرتکه و به کار گیری آن شامل مراحل زیر است
مهره های چرتکه در دو ردیف فوقانی و تحتانی جای گرفته اند. ۱) ارزش هر مهره بالا برابر با ۵ و ارزش هر مهره پایین برابر با ۱ است. ۲) مهره های بالا برای اعمال جمع به سمت پایین حرکت می کنند و برای عمل تفریق باید به سمت بالا حرکت کنند. ۳) مهره های پایین برای عمل جمع به سمت بالا و برای تفریق به سمت پایین حرکت می کنند. ۴) اضافه و کم کردن مهره های بالا توسط انگشت وسط دست انجام می شود. ۵) کم کردن مهره های پایین توسط انگشت نشانه (سبابه) دست انجام می شود. ۶) اضافه کردن مهره های پایین توسط انگشت شست دست انجام می شود. ۷) برای اضافه کردن اعداد ۶، ۷، ۸ و ۹ از انگشتان شست و وسط همزمان استفاده می شود. ۸) برای تفریق اعداد ۶، ۷، ۸ و ۹ از انگشتان نشانه و وسط همزمان استفاده می شود.
حالت صفر کوتاه در چرتکه
با دو انگشت شست و وسط در حالی که محور افقی را لمس می کنند، مهره ها از سمت راست به چپ مرتب میشوند. صفر کوتاه باید کاملا کوتاه و در محدوده مهره های تغییر یافته باشد. در فاصله حل بین تمرین ها، صفر کوتاه انجام داده می شود.
حالت صفر کامل در چرتکه
در این حالت، چرتکه با انگشت شست و دو انگشت انتهایی و با زاویه حدود ۴۵ درجه، به طوری که از میز به طور کامل جدا نشود، بلند و دوباره پایین آورده می شود.
نتایج حاصل از مطالعه دانشمندان در رابطه با تاثیرات چرتکه روی دانش آموزان
محققان نشان دادند که مداخلات روانشناختی و آموزشی مبتنی بر فعالیت بازی می تواند عملکرد تحصیلی ریاضی را بهبود بخشد و یادگیری را عملی تر و لذت بخش تر کند؛ در این صورت مطالب دیرتر فراموش می شوند. از چرتکه معمولا برای محاسبات جمع و تفریق استفاده می شود؛ اما با تمرین، کاربران نیز می توانند روال کار را برای انجام ضرب و تقسیم و یا حتی جذر و ریشه سوم نیز یاد بگیرند. پاسخ سریع دادن در هنگام سؤالات و تحریک در برابر برخورد با اعداد و ارقام، نتیجه گیری و قضاوت، گوش دادن و تمرکز در دیدن اعداد و ارقام از جمله مهارت هایی است که از کار با چرتکه حاصل می شود. در واقع حافظه فعال به عنوان بخش اساسی و زیربنای تمام عملکردهای اجرایی مغز، کمک می کند تا اطلاعاتی را که برای حل یک مسئله با انجام تکالیف ذهنی خاص نیاز است، به خاطر سپرده و به موقع یادآوری شود و نیز کمک می کند تا همواره هدف نهایی در ذهن بماند و همزمان با پردازش سایر اطلاعات، تکلیف نیز به انجام رسد. تحقیقات مختلف حاکی از آن است که عملکرد حافظه فعال با آموزش های تخصصی و حرفه آموزی ارتقا می یابد.
کرامر و دلماس در مطالعه خود بر روی ۱۶۰۰ دانش آموز کلاس چهارم و پنجم، بر تأثیر دست سازه ها بر افزایش نمرات بالا، خلاقیت و پیشرفت تحصیلی تأکید داشتند. داویل و پوگالی در تحقیقی با عنوان «بررسی تصویر ذهنی و حل مسئله ریاضی» و استیلیانو، اسمیت و کاپوته طی پژوهشی با عنوان «ریاضی در عمل نشان داده اند، دانش آموزانی که در حل مسائل ریاضی موفق بوده و از خودکار آمدی برخوردارند، بیشتر از دانش آموزانی که در حل مسائل ریاضی ناموفق بوده و خودکارآمدی ضعیف دارند، از تصویرسازی و بازنمایی های ذهنی استفاده کرده اند. گرین، میلر، کراوسون، دوک و آکی، در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که خودکارآمدی بر اهداف تبحری و رویکرد عملکردی اثر مستقیم دارد. ولترز در تحقیقات خود نشان داد، دانش آموزانی که از راهبردهای یادگیری استفاده می کنند، باورهای خودکار آمدی آن ها افزایش و پیشرفت تحصیلی شان بهبود می یابد. اولکان و تولوک بر تأثیر استفاده از دست سازه ها بر تدریس مفاهیم جدید ریاضی و شناخت درک جاری دانش آموزان و خلاقیت در حل مسائل ریاضی تأکید داشتند.
چن و همکاران نشان دادند، تفاوت هایی در ارتباط با گزارش اعداد توسط کاربران چرتکه (تصویرسازی چرتکه در ذهن) در مغز نسبت به افراد عادی وجود دارد. مطالعات حاصل از ام آر. آی پردازش های مختلفی را برای این دو گروه نشان می دهد، به طوری که کاربران چرتکه از حافظه فعال فضایی – بصری و افراد آموزش ندیده از حافظه فعال کلامی استفاده کردند. هسوچان از بین روش های یادگیری موجود، تکنیک ها و روش های پرورش خلاقیت (نظیر کاربست مواد آموزشی را برای درگیر کردن و فعال نمودن دانش آموزان و وادار به تفکر کردن آنان بسیار مناسب می داند تا هم لذت اقدام به یادگیری را به دانش آموزان بدهند و هم باعث ارتقای توانایی های ذهنی، حل مسئله و خلاقیت در آنان بشوند. کوتینهو و نیومنه در بررسی های خود به این نتیجه رسیدند که در ارزیابی رابطه بین خودکار آمدی و عملکرد تحصیلی، افراد دارای خودکارآمدی بالا از عملکرد تحصیلی بالایی نیز برخوردارند. هونگیز و چنگیگوو پژوهشی با عنوان «تأثیر استراتژی تدریس خلاق بر عملکرد و انگیزه دانش آموزان در موضوع انرژی فیزیک راهنمایی» در ناحیه ناکارو در کنیا انجام دادند که نتایج به دست آمده نشان داد که استراتژی تدریس خلاق، بر انگیزه یادگیرندگان و مهارت های برنامه ریزی خلاقانه به طور قابل توجهی تأثیر گذاشته است. گری طی بررسی های خود نشان داد که کودکان با ناتوانی یادگیری ریاضی، در توجه مشکل دارند و آموزش مهارت هایی که با دست انجام می گیرد، می تواند توجه این کودکان را افزایش داده و باعث بهبود یادگیری ریاضی در آنها شود.
توانایی ارائه و دستیابی به راه حل های مسائل ریاضی، احساس شایستگی و توانایی سازگاری با این درس را در پی خواهد داشت و خودکارآمدی را ایجاد می کند. دائو گاسپار طی پژوهشی با عنوان رویکردهای خلاق معلمان عاملی تأثیرگذار بر خلاقیت دانش آموزان نشان داد که استفاده از تکنیک های خلاق بر پرورش خلاقیت دانش آموزان تأثیر گذار است. مینگ و کیونگ مطالعه ای در ارتباط با جدول جدیدی توأم با ترکیب و تطبیق ایده ها به دو روش جدید در انجام محاسبات ریاضی انجام دادند. به طور خاص، جدول جدید یک ساختار پویا دارد که در اثر آزمون مهارت های بصری فضایی، حافظه و تمرکز، به تسریع محاسبات ذهنی ریاضی کمک می کند. بیشتر از پتانسیل این جدول به عنوان یک چالش حساب ذهنی پویا برای استفاده های آموزشی در مدارس و برنامه های آموزش مغزی استفاده می شود. این روش محاسبات، توأم با خلاقیت و تمرکز است که از مزایای این روش به شمار می رود. لی، لى و بونگ طى ارزیابی های خود، دریافتند که خودکار آمدی بالا منجر به عملکرد بهتر در امتحان می شود.
بحث و نتیجه گیری
تأثیرآموزش چرتکه بر خلاقیت دانش آموزان
پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر آموزش چرتکه بر خلاقیت و خودکارآمدی دانش آموزان انجام گرفت که میتوان دریافت آموزش چرتکه نسبت به روش سنتی بر خلاقیت و مؤلفه های آن و نیز بر خودکارآمدی دانش آموزان در درس ریاضی تأثیر گذار بوده که این نتیجه حاکی از آن است که با آموزش چرتکه به دانش آموزان، می توان خلاقیت آنها را در درس ریاضی بالا برده و دانش آموزانی تربیت شوند که از خودکارآمدی برخوردار باشند. نتایج پژوهش نشان داد که آموزش ریاضی با چرتکه بر خلاقیت و ابعاد آن تأثیر دارد. از جمله دلایلی که برای تبیین این یافته وجود دارد این است که محاسبات ذهنی و حل مسائل ریاضی ماهیت یک فعالیت فکری پیچیده است که اگر با روش خاصی نظیر چرتکه بتوان آن را به صورت بصری و لمسی و از حالت انتزاعی تا حدودی به صورت عینی و ساده تر در آورد؛ بیشتر می توان زمینه علاقه مندی به امور جدید، حل مسائل به روش نوین، توانمندی در توجه به مسائل و به طور کلی خلاقیت را فراهم کرد و دانش آموزان با لمس و دیدن توأم با تصور مفاهیم ریاضی میتوانند راه های جدیدتر محاسبات را به دست آورند. به طور اختصاصی در مراحل مقدماتی، محاسبه با چرتکه به دانش آموزان آموزش داده می شود، سپس بدون استفاده از چرتکه و تصور حرکت مهره و حرکات انگشتان واقعی، آموزش ادامه می یابد.
در واقع در این روش، مقدار عددی از اعداد چرتکه به صورت خودکار به کودکان آموزش داده می شود و بعد از آموزش در دراز مدت درک می شود. به عبارت دیگر، دانش آموز توانایی ایجاد و خلق تعداد زیادی ایده، پاسخ و راه حل در قالب تصویر یا فرض در یک حیطه خاص محاسباتی را کسب می کند؛ یعنی عنصر سیالیت خلاقیت در این روش پرورش می یابد و استعداد تولید راه حل های فراوان برای حل مسائل ریاضی شکوفا می شود. علاوه بر آن، تسریع در بیان نیز از جمله نمودهای سیالیت خلاقیت است که با آموزش چرتکه به دست می آید. عنصر انعطاف پذیری خلاقیت وقتی خود را نشان می دهد که دانش آموز با ایجاد و خلق ایده های متفاوت، به تغییر مشکل دست بزند. در این حالت، فرد خلاق در صورت تغییر مشکل و یا مطرح شدن آن از بعد دیگر، قدرت و توانایی لازم را برای تغییر جهت فکر خود دارد؛ در واقع بر ارزیابی، تحلیل و مقایسه کردن ایده های خود و دیگر افراد تمرکز دارند. دانش آموز باتوجه به ایده های گوناگون می تواند سبب ایجاد راه حل های مختلفی برای حل مسائل شود؛ یعنی با بروز انعطاف پذیری، طبقه ای از پاسخ ها به طبقه دیگر انتقال می یابد. در نتیجه می توان عنوان کرد که آموزش با چرتکه با افزایش انعطاف پذیری و با توجه به راه حل های مختلف برای حل مسائل ریاضی همراهی می کند. آموزش با چرتکه، ویژگی های آن و چیدمان مهره های آن موجب می شود تا این راهبرد آموزشی شیوه بسیار مطلوب و جذابی برای کودکان باشد و آنها را در یادگیری مهارت های اولیه کمک کند و توانایی ایجاد و خلق ایده های نو، منحصر به فرد، غیر معمول و هوشمندانه برای حل یک مسئله را فراهم می کند؛ به طوری که دور شدن از امور رایج و واضح در حل مسائل ریاضی را به همراه دارد و برایند آن قطع رابطه با تفکر مبتنی بر عادت است. دانش آموز تشویق می شود و رغبت می یابد تا با استفاده از وسیله در دسترس چرتکه، راه جدیدی برای مسائل و محاسبات ریاضی ایجاد کند. با چرتکه، فرد توانایی تکمیل یک ایده و افزودن جزئیات بیشتر و همچنین تکمیل ایده های تصویری مربوط به آن را دارد؛ یعنی دقت و توجه فرد بیشتر می شود، قدرت شناخت ادراکی از موقعیت مسائل و پردازش بالا می رود و ایده با جزئیات بیشتر در آموزش با چرتکه ارائه می شود و در نتیجه، عنصر بسط خلاقیت خودنمایی می کند.
حرف آخر
وقتی زمینه تفکر و تصویرسازی محاسبات ذهنی از تنوع ویژه ای برخوردار شود، در این صورت داوری و قضاوت دانش آموزان در مورد توانایی های خود در مقابل عملکرد مطلوب در درس ریاضی نیز که برای اغلب دانش آموزان جزء دروس مشکل به حساب می آید، دست خوش تغییر می شود که به اصطلاح با خودکارآمدی مرتبط است؛ از این رو، آموزش با چرتکه بر افزایش خودکارآمدی تأثیرگذار بوده است. در آموزش به روش چرتکه، دانش آموز جمع و تفریق اعداد را به سرعت یاد می گیرد و فرصت می یابد که به مطالب فکر کند و از طریق حل مسئله، طی فرآیندی به تدریج به مفاهیم پی برده و با پی بردن به توانایی های خود، حس اعتماد به نفس در او تقویت می شود و چون در کسب نتایج و دستیابی به قواعد سهیم است و نسبت به مطالب احساس علاقه و مالکیت می کند، رغبت به دانش افزایی، خلاقیت و توانمندی در او بارور شده و رشد می کند و خودکارآمدی وی تقویت می شود. در نهایت می توان نتیجه گرفت که خلاقیت و خودکارآمدی با آموزش، قابل ارتقا بوده است.
یک پیشنهاد
بر اساس یافته های پژوهش در خصوص تأثیر آموزش چرتکه بر خلاقیت و مؤلفه های آن، می توان به مسئولان آموزش و پرورش پیشنهاد کرد که برنامه های آموزش ضمن خدمت تدریس ریاضی با چرتکه را به صورت عملیاتی طراحی کرده تا معلمان توانایی کاربست آن را کسب کنند. همچنین، به معلمان پیشنهاد م یشود تا با به کارگیری چرتکه در تدریس ریاضی، بتوانند خلاقیت و توانایی تولید ایده های متعدد و متنوع را در حل مسائل ریاضی، در دانش آموزان ایجاد کنند. به علاوه به معلمان پیشنهاد می شود تا با آموزش چرتکه به دانش آموزان بتوانند قضاوت، اعتماد به نفس و خودارزیابی آنها را در مورد توانایی های خودشان در خصوص کاربست منطق ریاضی مطلوب تر سازند و در نهایت با توجه به نتایج به دست آمده، پیشنهاد می شود آموزش کودکان در سنین پیش دبستانی و دبستان در قالب حرکات و فعالیت های بدنی نظیر چرتکه همراه باشد؛ زیرا کودکان رغبت و انگیزه بیشتری نسبت به حرکات دستی دارند و لازم است از انگیزه آنها برای یادگیری ریاضی و تقویت فعالیت های ذهنی بهره گیری شود.
این مقاله برگرفته از نتایج تحقیقات دکتربهاره عزیزی نژاد استایار گروه علوم تربیتی گرایش مدیریت آموزشی است.