مقدمه
از مهمترین ویژگی های مغز انسان وجود کارکردهای عالی کرتکس است که به نظر می رسد نسبت به سایر گونه ها تکامل بیشتری داشته باشند از جمله بنیادی ترین کارکردهای عالی مغز فرآیند توجه است، تا آنجا که می توان توجه را در اختیار گرفتن یک فکر یا یک چیز از میان چندین فکر یا چندین چیز به وسیله ذهن به شیوهای واضح و روشن که به نظر می رسد همزمان با هم رخ داده باشند را تعریف نمود. توجه انتخابی به قابلیت پردازش اطلاعات و داده های مرتبط در حین رد کردن داده های غلط یا بی ربط گفته می شود. توجه انتخابی توانایی حفظ کردن یک مجموعه رفتاری یا شناختی در حضور محرک های رقابت گر است. به عبارت دیگر، این نوع توجه فرآیندی است که طی آن فرد با چندین محرک مواجه می شود و باید فقط یک جنبه از آن را انتخاب و به آن توجه کند. توجه انتخابی به وسیله تست استروپ ارزیابی می گردد. این تست در سال ۱۹۳۵ توسط استروپ برای سنجش توجه انتخابی و انعطاف پذیری شناختی ایجاد شد.
توجه انتخابی فرد را قادر می سازد تا داده های مرتبط، افکار، یا اقدامات را در حالی که اطلاعات نامرتبط یا نادرست را درک می کند، پردازش کند. یک راه حل معمول برای بررسی توجه انتخابی این است که ببینیم شرکت کنندگان چگونه به محرک های هدف در حضور یا عدم حضور فاکتورهای مسبب خطا پاسخ می دهند. معمولا فاکتورهای مسبب خطا پاسخی متفاوت از پاسخ هدف دارند و پردازش غیرارادی آنها با انتخاب پاسخ درست تداخل می کند. این ناسازگاری پاسخ ها قبل از پاسخگویی نهایی بایستی حل شود، در نتیجه، این امر باعث عملکرد نسبتا ضعیف (زمان پاسخگویی آهسته تر، یا خطاهای بیشتر) می شود. برای بررسی روندهای بازداشتی، استروپ یک معیار مفید به شمار می رود. حافظه را می توان طوری تربیت کرد که مؤثرتر انجام وظیفه کند کسانی که به روش های یادگیری خود توجه زیادی دارند و هنگام بخاطر سپردن مطلبی توجه و تمرکز حواس داشته باشند و مطالب را با نظم و ترتیب در حافظه ثبت نمایند آن موقع به خاطر آوری مطلب در آنها آسان تر است چه بسا که حساب ذهنی نیز در پی نظم و ترتیب دادن به فرآیندهای شناختی کودکان نیز می باشد و از این نظر نیز حائز اهمیت است. در همین راستا اگرچه تعریف ریاضیات برحسب وسعت دامنه آن و نیز بسط دامنه فکر ریاضی تغییر کرده است، اما ریاضیات زبان خاص خود دارد که در آن به جای کلمات و علائم نقطه گذاری از اعداد و نمادها استفاده می شود. تا آنجا که از نظر صاحبان تفکر، ریاضی تحقق بدیهیات و ساختارهای مجرد با استفاده از منطق و نمادسازی ریاضی تعریف شده است. در راستای همین تعریف چرتکه یکی از آثار باستانی تولید شده توسط انسان است که به منظور شمارش و محاسبات استفاده می شود، به خصوص چرتکه استاندارد از جمله ابزاری است که به صورت نمادین برای محاسبه چهار عمل اصلی ریاضی مورد استفاده قرار می گیرد و میتوان از آن برای محاسبه ریشه دوم و سوم اعداد نیز استفاده کرد.
در سراسر جهان، چرتکه در پیش دبستانی و مدارس ابتدایی به عنوان کمک در آموزش سیستم اعداد و ریاضی استفاده شده است که با توجه به کار کرد نمادین چرتکه، تصویرسازی ذهنی و تمرینات روزانه که برای انجام محاسبات به صورت ذهنی انجام میپذیرد، چرتکه تفکر بصری را ارتقاء و میتواند استقامت ذهنی و توجه را بهبود بخشد.
اهمیت و ضرورت تحقیق در سال های اخیر آموزش مفاهیم پایه ریاضی برای دانش آموزان ابتدایی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه مورد توجه روانشناسان و برنامه ریزان آموزشی واقع شده است. در گذشته توانایی های دانش آموزان ابتدایی در درک این مفاهیم کمتر از واقع انگاشته می شد در صورتی که امروزه یافته های تحقیقاتی نشان می دهند که توان درک مفاهیم ریاضی دانش آموزان ابتدایی بطور غیر منتظرهای بالاست. پژوهش های شناختی نشان داده اند که دانش آموزان ابتدایی قادرند تا مفاهیم پایه ریاضی را بخوبی فراگیرند و توانایی یادگیری آنها عمیق تر و بیشتر از آنچه تاکنون فرض شده، می باشد. براساس یافته های پژوهشی اساس و بنیان پیشرفت و یادگیری می شود به همین دلیل آموزش روش های نوینی چون کار با چرتکه از محدوده سنی پنج تا سیزده سال تقریبا در همان مقطع ابتدایی برای بهبود ظرفیت های شناختی کودکان اعم از انجام محاسبات و بهبود شاخص های توجه می گردد زیرا انجام محاسبات ریاضی به دلیل نقش مهمی که در زمینه برنامه ریزی درسی مدارس و دانشگاه ها، قبولی در آزمون های ورودی دانشگاهی، شرکت در دوره های پیشرفته ریاضی، کسب مشاغل علمی و فنی و… همواره این درس مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. اما به رغم تخصیص سهم عمدهای در منابع مالی و انسانی آموزش و پرورش به آموزش این درس، همه ساله افت زیادی در این زمینه وجود داشته است. اگر این دوره مورد توجه واقع نشود، دانش آموز در زمینه های شناختی دچار مشکل و در مدرسه از هم سالان خود عقب تر و ناتوان تر خواهد بود نهایتا اینکه در طول این زمان عدم رشد و ناتوانی نه تنها در بعد شناختی بلکه در بعد روانی نیز بیشتر شده و جبران آن در سال های بعد دشوارتر خواهد شد.
تاثیر ابزار کمک آموزشی
از اوایل قرن بیستم علمای تعلیم و تربیت متوجه شدند که برای بالا بردن کیفیت آموزش بهتر است وسایل کمک آموزشی را به روش تدریس اضافه شود اگر بتوان برای مفاهیم انتزاعی و قضایا و فرمول های خشک ریاضی در قالب مدل های عینی از این دست سازه ها کمک گرفت می توان آموزش این درس ها را به روش صحیح خلق نمود. به همین دلیل میزان نیاز به استفاده از روش های نوین نه تنها در امر آموزش بلکه در جهت ارتقای زمینههای شناختی بسیار اهمیت دارد که چرتکه در این زمان از جمله روشهایی است که برای افزایش توجه و بهبود ظرفیت های شناختی کودکان ایجاد شده است که جالب ترین آن را کودکان جنوب آسیا انجام می دهند. این روش به نام “چرتکه مجازی” هم شناخته می شود کودکان در این روش یک چرتکه مجازی را در ذهن تجسم می کنند و با استفاده از حرکات دست خود چهار عمل اصلی ریاضی را به سرعت ماشین حساب انجام می دهند که در نوع خود بی نظیر است. این روش در مدارس کراچی بیشتر استفاده می شود. این تکنیک شاید ساده باشد اما نیاز به سالها تمرین دارد که بتوانید سرعت عمل داشته باشید. به طور کلی مزایای استفاده از چرتکه به شرح زیر می باشد
- قدرت توجه و تمرکز کودکان را افزایش می دهد.
- بهبود قدرت تخیل
- بهبود حافظه
- بهبود سرعت و دقت
- توسعه و استفاده از تمام مغز
- قادر ساختن دانش آموزان به حل مسائل ریاضی (جمع، تفریق، ضرب و تقسیم در زمان کوتاه
- بهبود اعتماد به نفس و در نتیجه عملکرد بهتر
- ارتقا خلاقیت و تمرکز با استفاده از تصویرسازی چرتکه در ذهن توسط نیمکره راست مغز به طور خودکار تجسم ذهن نیز واضح تر خواهد شد.
- توسعه و استفاده از تمام مغز
- توانایی استدلال قضاوت و کاربرد مشاهدات بهبود می یابد.
از جمله تکنیک های مورد استفاده علاوه بر چرتکه، تکنیک تندنویسی، تکنیک شنیداری و تکنیک فلشکارت میباشد.
تکنیک تندنویسی
سرعت عمل دانش آموزان در حل مسائل را افزایش می دهد و باعث سرعت بخشیدن به یادگیری مطالب جدید می شود. این سیستم به دانش آموزان در سرعت بخشی به انجام تکالیف مدرسه کمک می کند.
تکنیک شنیداری
جهت بالا بردن تمرکز دانش آموزان و دقت آنها بسیار مؤثر است. و کار با چرتکه و حرکت مهره ها و تماس انگشتان با مهره باعث هماهنگی دو نیمکره می شود.
تکنیک فلش کارت
با به کارگیری این تکنیک و تکرار آن حافظه کوتاه مدت و بلند مدت مغز تقویت می یابد. از طرف دیگر یکی از مهارت های روانشناختی برای اجرای موفقیت آمیز مهارت ها، توجه می باشد به گفته روانشناسان توجه عبارت است از تسخیر ذهن به شکل واضح، یکی دیگر از مهارت های روانشناختی که توسط بسیاری از محققین مورد بررسی قرار گرفته است تمرین ذهنی می باشد. تمرین ذهنی به کار گرفتن تصویرسازی، برای بهبود اجرا می باشد که این نوع تمرین، در ذهن فرد انجام می گیرد. توانایی تصویرسازی ذهنی یکی از ظرفیت های انسانی است که با تمرین آموخته می شود و به عنوان یک مهارت، تأثیر خود را در اجرای فرد به جا می گذارد. تصویرسازی در کمک به افزایش توجه فرد بسیار مفید است. نهایتا اینکه میزان تأثیرگذاری محاسبات ذهنی در هدایت تحصیلی از یکسو، موجب شده تا جهت گیری های پژوهشی در حوزه روانشناسی تربیتی، به آسیب شناسی این موضوع بپردازند. از طرف دیگر عدم توجه، ناتوانی در محاسبات ذهنی، عدم تمرکز و … موضوعاتی هستند که بسیاری از دانش آموزان از آن رنج می برند که دلایل مختلف و متعددی دارد. با توجه به نکات ذکر شده تأثیر استفاده از چرتکه در بهبود توجه کودکان بسیار حائز اهمیت است که مورد بررسی قرار گیرد.
تعاریف مفهومی متغیرها
چرتکه
وسیله ای است بسیار قدیمی که برای انجام محاسبات ریاضی از آن استفاده می شود.
محاسبه ذهنی
به این معنی است که محاسبات ریاضی اعم از جمع و تفریق، ضرب و تقسیم و… را بتوان تنها با استفاده از توانایی های مغز انسان بدون کمک ماشین حساب، کامپیوتر، خودکار و یا کاغذ انجام داد.
توجه
یک فرآیند شناختی است که در آن تمرکز ذهن بر محرک یا محرک های خاصی از محیط جمع می شود و محرک های محیطی دیگر نادیده گرفته می شوند.
توجه انتخابی
این توجه بیانگر توانایی حفظ کردن توجه به یک مجموعه رفتاری (شناختی) در حضور محرک های رقیب می باشد که اگر چه فرد با چند محرک روبه رو می شود اما فقط به یک محرک توجه می کند.
تعاریف عملیاتی محاسبه ذهنی
انجام عملیات اصلی ریاضی از طریق چرتکه محاسبه ذهنی می باشد.
توجه انتخابی
نمره به دست آمده از آزمون استروپ ساده می باشد.
نظریه دانشمندان و صاحبنظران در مورد محاسبه ذهنی
مبدعان برنامه حساب ذهنی معتقدند که این برنامه به گونه ای طراحی شده است که هر دو طرف مغز را به شکلی یکپارچه توسعه می دهد. که قبل از شرح این موضوع بر کارکردهای دو نیمکره مغز نیز مروری داشته باشیم.
ویژگی های نیمکره چپ مغز
- قسمت راست بدن را کنترل می کند.
- ریاضیات و فلسفه را دوست دارد.
- نظم و طبقه بندی کردن را دوست دارد.
- همیشه منطقی و تحلیلگر با کارها برخورد می کند. با تنوع در زندگی مخالف است.
- مرکز به خاطر سپردن کلمات و اعداد است.
- مرکز حرف زدن و دستور زبان و ترتیب کلمات است.
- ویژگی مردانه دارد.
- با جزئیات سرو کار دارد.
- از انتقاد دیگران هراسان است.
- به پردازش اطلاعات وطبقه بندی را به عهده دارد.
- عجول است و حوصله ندارد.
- به هر چیز را فقط با حرف زدن توضیح می دهد و قدرت توضیح مطالب با مثال و شکل را ندارد و قدرت تخیل ندارد.
- استعداد موسیقی و نقاشی ندارد.
- قدرت خلاقیت و کشف ندارد.
ویژگی های نیمکره راست مغز
- سمت چپ بدن را هدایت می کند.
- مرکز درک تصاویر و مقررات است.
- درک رنگ و لحن صدا در این قسمت است. د قدرت تشخیص چهره ها را دارد.
- قدرت حل معما را دارد.
- تخیل و خواب در این ناحیه است.
- قدرت خلاقیت و کشف کردن دارد.
- ویژگی های زنانه دارد.
- ورزش و حرکات موزون بدن در این ناحیه است.
- استعداد موسیقی در این قسمت است.
- حس لامسه و درک اشیاء به صورت سه بعدی در این قسمت است.
- جهت یابی توسط این قسمت مغز صورت می گیرد.
- با هنرهای نقاشی و طراحی سروکار دارد.
- مرکز احساسات و عشق و دوست داشتن دیگران است. ادراکات آن كل نگراست.
- قدرت نظم و طبقه بندی ندارد.
- قدرت درک ریاضیات و فلسفه را ندارد. مهارت مدیریت نمی داند.
- خلاقیت و ذوق هنری دارد.
عملکرد نیمکره های چپ و راست در یادگیری
از کودکی و از زمانی که وارد مدرسه شدیم به خوبی از نیمکره چپ برای یادگیری استفاده کردیم. تکرار تکرار و متأسفانه این سیستم در دانشگاه هم ادامه پیدا کرده و ما باز هم صرفا از طریق تکرار آموختیم. پس تعجبی ندارد اگر بسیاری از مطالب مدرسه و دانشگاه را بخاطر نمی آوریم چرا که تکرار یک مطلب کمک می کند که آن مطلب فقط در حافظه کوتاه مدت ما جای بگیرد. بله تکرار، یکی از راه های استفاده از نیمکره چپ در یادگیری می باشد که برای یادگیری مطالبی که نیاز به حافظه کوتاه مدت دارند مناسب است.
استدلال منطقی و ریاضی وار یا به اصطلاح فرموله شده، نیز از راه های سنتی یادگیری می باشد. یادگیری در فرمت اگر واماها، قاعده ها، مقید شدن بیش از حد به بایدها و نبایدها. استفاده از این روش تنها برای شروع یادگیری یک مطلب مناسب بوده و در بلند مدت مانع بزرگی در برابر خلاقیت می باشد. به عنوان مثال در آموزش موسیقی بهتر است بعد از مدتی که اصول و و قواعد موسیقی آموزش داده شد، مسائلی آموزش داده شود که هنرجو را به سمت خلاقیت سوق دهد و به اصطلاح ماهی گیری آموزش داده شود. آموزش فقط از طریق نیمکره چپ فقط برای مدت کوتاهی ما را به مهارت می رساند آن هم با کیفیتی پایین تر از آن چیزی که واقعا می توانیم. استفاده از نیمکره راست در یادگیری، همیشه برای ما ماندگارتر و لذتبخش تر بوده است. شاید شما همین الان شعری را که از دوران کودکی حفظ کرده اید، بخاطر داشته باشید، یا بعضی از آهنگ هایی که گوش کرده اید، و یا مثلا تصویری از مکانی که در کودکی به آنجا رفته اید. نیمکره راست، اطلاعاتی را که ماهیت نیمکره راستی دارند مانند تصویر، آهنگ کلام، موسیقی، قیاس و … بخوبی در حافظه بلندمدت ما ثبت می کند و حتی هر زمان که ما نیاز به آن داریم به کمک ما می آید و با تداعی کردن آن تصویر، صدا یا موسیقی تمام آن مطلب را بخاطر ما می آورد. امروزه از تصاویر خلاقانه در تبلیغات استفاده می شود که از دو عنصر تصویر و خلاقیت برای بخاطر سپردن دائمی آن تبلیغ به خوبی بهره می برند. حال وقتی کودکان به وسیله دست مهره های چرتکه را جابه جا می کنند، این ارتباط بین دست و مغز، تحریک نیمکره های راست و چپ مغز را به دنبال خواهد داشت. نیمکره راست سمت انتزاعی یک حافظه تصویری از مهره های چرتکه می سازد در حالی که نیمکره سمت چپ سمت منطقی قوانین لازم برای انجام محاسبات را به کار می گیرد. محاسبه ذهنی ترکیبی است از یک ابزار تدریس باستانی چرتکه با مهارت های مدرن آموزشی برای پویایی و تکامل کل مغز کودک که با ترویج یادگیری و به طور خاص یادگیری ریاضی، به عنوان یک هیجان و سرگرمی تلقی شود. این برنامه آموزشی سال هاست که ایجاد شده است و بارها مورد آزمایش قرار گرفته و نتیجه آن یک تجربه جهانی همراه با موفقیت بوده است. با این حال در همان زمان ها، همواره برنامه ها و شیوه های آموزشی خود را همچنان به روز در آورده تا این اطمینان را به وجود آید که برنامه حساب ذهنی مؤثرترین تجربه یادگیری برای دانش آموزان را ارائه می نماید.
از آنجا که نیمکره راست مغز بسیار سریع تر از سمت چپ است، هنگامی که دانش آموز سمت راست را از طریق تجسم به کار می گیرد، این نتایج در تقویت قابلیت های راست مغز مفید خواهد بود، از جمله تحقیقات انجام شده توسط دانشکده پزشکی نیپون ژاپن مشخص کرده است که قسمت راست مغز در ارتباط با فعالیت های بصری و شنیداری از قبیل تشخیص تصاویر و گوش دادن به موسیقی، در حالی که سمت چپ مغز را به افکار و منطق مانند محاسبات ریاضی مرتبط است. در این مطالعه که بر روی ۲۰۰ دانش آموز و بیش از ۱۰ سال انجام شده که امواج مغزی در طول فعالیت های مختلف بررسی شده است. ارزیابی های انجام شده بر روی کاربران چرتکه به اتفاق آرا سطوح بالائی از فعالیت مغز در نیمکره راست را نشان داد که در انجام محاسبات ذهنی ریاضی مؤثر است. افراد بطور متوسط برای انجام محاسبات علمی و ریاضی از نیمکره چپ استفاده می کنند اما این مطالعه ثابت کرده است که با تجسم تصویری از چرتکه در سر خود، کاربران چرتکه قادرند که با استفاده از نیمکره راست مغز خود به تعادلی از دو نیمکره و در نتیجه عملکردی بهتر در انجام محاسبات ریاضی دست یابند. تیم تحقیقاتی در ادامه یافته های خود نتیجه گیری کرده است که یادگیری چرتکه مفید است و به کودکان برای درک سیستم عددی و فرمول های ریاضی کمک می کند تا بتوانند به حفظ متوالی شماره های پیچیده و تمرکز بر وظایف خود همت گمارند.
توانایی استفاده از نیمکره راست مغز به عملکرد سایر صفات آنها مانند اعتماد به نفس، عملکرد تحصیلی بهتر و نمایش خلاقیت در حل مسائل خود کمک کرده است. دانشمندانی که اعتقاد داشتند دانش آموزان نمی توانند تمام ردیف های یک چرتکه را به خاطر بسپارند آزمایشی را برپا کردند و طی آن متوجه شدند که دانش آموزان ابتدایی ممکن است با این موضوع مشکل داشته باشند اما دانش آموزان بزرگتر خیلی سریع جواب مسئله های سخت حتی گاهی مشتق و فاکتوریل را به دست می آوردند.
نتیجه گیری
آموزش های چرتکه اگر وجود دارد و مفید تشخیص داده شده و برای تقویت حافظه دانش آموزان ضرورت دارد و توجیهات کافی در این زمینه وجود دارد می بایست از طریق آموزش و پرورش و به عنوان یک برنامه درسی رسمی یا فوق برنامه در برنامه های آموزشی مدارس گنجانده شود و یا در قالب آموزشگاه های آزاد علمی بصورت قانونی اقدام گردد و مورد حمایت آموزش و پروش قرار بگیرد.
این مقاله برگرفته از نتایج تحقیقات خانم منصوره شجاعی باغینی دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی می باشد.
- چرتکه به عنوان یک روش آموزشی جدید
- تست گاردنر و روانشناسی کودکان
- تأثیر چرتکه بر یادگیری ریاضی
- آموزش چرتکه به کودکان
- آموزش رایگان چرتکه به مربیان
- ویدئو محاسبات ذهنی چرتکه دانش آموزان
ممنون از سایت خوبتون